Obraz z nagłówka: Wiejskie wesele / Jan Steen / 1649 – 1655 / Museo Thyssen-Bornemisza

kapela z Jeleśni
1930 / Narodowe Archiwum Cyfrowe

Badania terenowe, prowadzone głównie na Podhalu, na Żywiecczyźnie, w Beskidzie Śląskim, a przede wszystkim w Wielkopolsce, uświadomiły mi jak dużą rolę odgrywały dudy w polskiej kulturze – tymczasem nie były wystarczająco zbadane, zwłaszcza od strony historycznej. Pierwsze monografie tego instrumentu powstawały w latach trzydziestych XX wieku, na przykład praca Jadwigi Sobieskiej, jednej z prekursorek naszej etnomuzykologii, czy Stefana Mariana Stoińskiego, profesjonalnego skrzypka, dyrygenta i kompozytora, który mając tylko jedno płuco wędrował w latach 30. po Beskidzie Śląskim, badając folklor i instrumenty górali żywieckich, z kolei Adolf Chybiński, nasz główny historyk muzyki i jednocześnie etnomuzykolog, bardzo otwarty na źródła historyczne odnoszące się do muzyki ludowej, zajmował się w dwudziestoleciu miedzywojennym przede wszystkim instrumentami Podhala, po II wojnie światowej zaś Czesław Pilecki napisał artykuł o gajdach śląskich. Z innych regionów istniały tylko wzmianki dotyczące aktualnej praktyki. Były zatem monografie dud z różnych regionów Polski, ale wszystkie opierały na badaniach prowadzonych najwcześniej w dwudziestoleciu międzywojennym. Tymczasem ważną rolę dud datować można w Polsce już od średnowiecza – stąd moje zainteresowanie tym, co było wcześniej. Chciałem dowiedzieć się jakie funkcje pełnił ten instrument, jaką rolę odgrywał w minionych wiekach, gdy jego znaczenie było znacznie większe. Kiedyś bowiem obejmował swym zasięgiem cały kraj i był głównym instrumentem tradycyjnej praktyki muzycznej, natomiast wówczas, kiedy przeprowadzono badania, dudy ograniczały się już tylko do nielicznych regionów i grały na ogół ze skrzypcami w dwuosobowych kapelach w Beskidzie Śląskim, Żywieckim, oraz w Wielkopolsce.

Jak w albumie Elizy Radziwiłłówny

U Radziwiłłówny też. Czyli w I ćwierci XIX wieku ta kapela już funkcjonowała.

Najwcześniejszym zachowanym polskim przedstawieniem ikonograficznym jest grająca na dudach św. Małgorzata

W Kościele Świętego Jakuba w Mieronicach Wodzisławskich. Polichromia z 1360 roku.

Czyli kobiety też grały na dudach?

To była święta. Święta mogła!

Holenderski malarz Jan Steen przedstawia w II połowie XVII wieku kobietę grającą na dudach w karczmie. Nie wygląda na świętą.

To mi się wydaje, że na zasadzie wyjątku. U nas, jeszcze w czasach powojennych, kiedy nasi mistrzowie sztuki dudziarskiej zaczęli mieć uczniów płci żeńskiej, to budziło duży opór. W ogóle muzykant nie mógł być kobietą.

Dlaczego?

Z różnych względów. Taka była przede wszystkim tradycja kulturowa. Wynikało to też z praktyki – na zabawach panowała bardzo swobodna atmosfera. Dużo się piło, było wielu pijanych mężczyzn. Chyba żaden ojciec by się nie zgodził, aby jego córka, grając na weselach, narażała się na zaczepki rozochoconych mężczyzn. Nieliczne kobiety grające na weselach po II wojnie światowej, akurat nie na dudach, ale na przykład na harmonii, opowiadały, że zawsze musiał im twarzyszyć albo ojciec albo brat. Gdyby były same, w ogóle by się nie opędziły od zaczepek.

Teraz sytuacja się zmieniła?

Teraz jest odwrotnie. W Wielkopolsce, jak ostatnio obliczałem, na 10 adeptów sztuki dudziarskiej, 8  to dziewczyny. To jest też zagadka, dlaczego akurat dziewczyny zainteresowały się tym instrumentem. Czy dlatego, że tyle wieków nie grały, czy dlatego, że zmieniły się sytuacje  wykonawcze. Dudy są instrumentem bardzo trudnym i wymagającym siły fizycznej. Niemniej teraz dziewczyny grają 10 minut na konkursie, czy na przeglądzie muzycznym, nie grają przecież na zabawach, ani na weselach, w związku z czym są w stanie fizycznie podołać temu wysiłkowi. Gdyby przyszło im grać 3, 4 lub 7 dni na weselu, chyba nie dałyby rady. I to też była przyczyna, może nawet główna, że kobiety nie bywały muzykantami – biologiczna, związana z wytrzymałością fizyczną.

Schoen Erhard / Diabeł z dudami

1535 / Herzogliches Museum

Czy ta niejednoznaczność była związana z ich rozpowszechnieniem wśród różnych warstw społecznych?

Tak myślę. Ich symbolika nigdy nie jest jednoznaczna, trzeba zawsze obserwować kontekst. To jest albo muzyka diabelska, albo ziemska albo niebiańska. Do tego dochodzą jeszcze kulturowe  przyzwyczajenia – na przykład Mikołaj Rej bardzo krytykował dudy, dlatego, że lubował się w pieknej muzyce lutniowej, pomiernej, natomiast nie darzył zbytnią atencją muzyki tanecznej, zmysłowej. Na dudach grało się do tańca, Rej – jako protestant – preferował muzykę wokalną, ludzką, która była godna chwalić Pana. Muzycy grający w XVII-wiecznej Polsce w kościołach, jak się przypuszcza między innymi na podstawie polemik innowierców, mogli to być ci sami ludzie, którzy grali wieczorami w karczmie. W związku z tym mieli określone nawyki wykonawcze, styl, który powodował, jak to dosłownie opisywano, że zamiast skupić się na modlitwie niejeden i niejedna spojrzą ku sobie, zapragną przybliżyć się do siebie, zapragną zatańczyć, bo takie emocje wyzwalała muzyka taneczna – no to gdzie to w kościele. Rej krytykował zmysłowość muzyki, a dudy były powszechnym instrumentem tradycyjnej praktyki karczemnej. Grały do tańca, a jak przez wiele wieków myślano, w środku koła tanecznego stoi diabeł. Była to zatem muzyka niestosowna do wykorzystywania w kulcie religijnym. Dlatego pisarze staropolscy, jak Rej, ale też i Wacław Potocki, bardzo często krytykowali muzykę dudową, zmysłową, która wyzwalała rządze cielesne, czyli samo zło.

Jaki był repertuar dudowy?

Zasadą naszej muzyki ludowej jest to, że gra się to, co się śpiewa. Czyli muzykanci mają w swoim repertuarze instrumentalne wersje melodii pieśniowych. No i melodie taneczne, na ogół pochodzenia niemieckiego, na przykład lendlery, ale tych jest niedużo.

Ale pieśni religijne nie.

Religijne raczej nie, przede wszystkim pieśni taneczne. Główną funkcją naszych muzykantów było granie do tańca. Grali więc najczęściej melodie przyśpiewek, czyli krótkich form, wykonywanych przez mężczyznę, który stawał przed kapelą i śpiewał, aby poinformować kapelę jaką melodię mają zagrać, jaką chce zatańczyć. Śpiewał na ogół pierwszą zwrotkę jedno- lub dwuzwrotkowej przyśpiewki, następnie kapela podejmował melodię i grała do tańca, oczywiście już na sposób instrumentalny, czyli modyfikując melodię, grając jej warianty, wzbogacając ornamentalnie, figuracyjnie, to znaczy – według określenia muzyków ludowych – „ogrywając” melodię.

Co jest takiego wyjątkowego w dudach?

Dudy mogą zastąpić całą kapelę, ze względu na to, że jest to instrument wielogłosowy. Występują u nas dudy czterogłosowe, czyli koza z Podhala, ale istnieją jeszcze więcej głosowe, na przykład na Białorusi dudy mogły mieć większą liczbę piszczałek, i to już w czasach historycznych. Dudy wielogłosowe występują też we Włoszech, we Francji, no i oczywiście – te najbardziej znane – w Szkocji. To bardzo praktyczne – w przypadku potrzeby zaproszenia muzyków na wesele, osoby o skromniejszym budżecie nie musiały zapraszać całej kapeli, wystarczył jeden muzyk. Poza tym dudziarze byli zawsze profesjonalnymi instrumentalistami, również u nas. Już od końca XVI wieku płacili podatki, bo dobrze zarabiali. Byli często muzykantami wędrownymi, wędrowali przez Europę, żyli z muzyki, stąd też mieli różnorodny repertuar, grali to, czego sobie życzyli tanecznicy na zabawach, a to była przecież istota powodzenia muzykanta – żeby mógł w każdej chwili, wręcz natychmiast zagrać to, co mu zaśpiewają.

Jeden dudziarz mógł obsłużyć całe wesele?

Mógł. Nawet jeden skrzypek mógł. Na biedniejszych weselach, niezamożni gospodarze zapraszali tylko skrzypka. Skrzypkowie czasami zabierali ze sobą tak zwane statki, czyli instrumenty akompaniujące, na przykład jednomembranowy bębenek obręczowy albo basy. Skrzypek prosił wówczas mających co lepsze poczucie rytmu weselników, aby bębnili na bębenku, czy grali na basach. Przed I wojną światową, w XIX wieku, w czasach Kolberga, to było proste, na basach grano na pustych, nieskracanych strunach właściwie tylko rytm, bębnienie było z kolei jeszcze prostsze, dlatego można było prosić weselników na współkapelantów. Skrzypek grał cały czas, oni na zmianę. Tak było taniej.

Ile trwało wesele?

Mogło trwać kilkanaście godzin, ale i trzy dni, do tygodnia.

I jeden dudziarz grał przez cały tydzień?

Raczej nie. Tutaj mówimy o weselach biedniejszych ludzi, których nie stać było na zorganizowanie długiego wesela, które wiązało się z większym zaopatrzeniem gastronomicznym i opłaceniem muzyków. Dudziarze byli dobrze zaprawieni bo to byli zawodowi muzycy. Inni muzycy nie zawsze byli zawodowi, często ich głównym źródłem utrzymania było rolnictwo, a grali tylko z potrzeby serca, czy konieczności dorobienia sobie na wiejskich zabawach. Natomiast dudziarze, co najmniej od XVI wieku, jeśli nie od średniowiecza, z tego właśnie żyli. W związku z tym mieli nie tylko rozległy repertuar, ale i dobrą sprawność fizyczną. Byli w stanie utrzymywać aktywność cały czas, z przerwami oczywiście. Wiemy z wywiadów terenowych, że mogli grać nawet po kilka godzin.

[Dudziarz]  / Kajetan Wincenty Kielisiński

6 kwietnia 1841

w: Album K.W. Kilisińskiego / Poznań 1853

Biblioteka Narodowa / Warszawa

Jaki był przekrój społeczny muzyków grających na dudach?

Grali na nich muzycy z różnych klas społecznych, muzycy wiejscy, miejscy, a także zawodowi muzycy dworscy. Stało się to wtenczas, gdy Polskę, mniej więcej w II połowie XVII wieku zaczęły  nawiedzać różne kataklizmy, mam tu na myśli powstanie kozackie na Ukrainie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, Potop szwedzki, epidemie chorób, przemarsze nieopłaconych wojsk, które dokonywały rabunków. Efektem tych kataklizmów było znaczne wyludnienie i zubożenie naszej ludności, naszego kraju, zwłaszcza miast. Ludzi nie było już stać na tak drogich muzyków jakimi byli dudziarze, którzy samego podatku płacili rocznie 24 srebrne grosze. Sam ten podatek był wyższy niż roczna pensja dworskiej kucharki, a jak wiadomo kucharze do dzisiaj należą do dosyć dobrze opłacanych. Ludzi przestało być stać na wynajmowanie dudziarzy na takie okoliczności jak zabawy czy wesela. W związku z tym polscy dudziarze, nie mając pracy, wędrowali na Zachód, gdzie znajdowali zatrudnienie na książęcych dworach niemieckich, w kapelach dworskich. Głównie dlatego, że był to instrument niezwykle atrakcyjny. Niemcy też mieli swoje dudy, ale polskie były bardziej atrakcyjne od niemieckich, zwłaszcza wizualnie. Na przykład kozły, piękne duże instrumenty zrobione z całej koziej skóry, z białą sierścią, z kopytkami, z ogonem, wtenczas jeszcze z naturalną głową z różkami – dzisiaj głowy są robione z drewna, ale wtenczas były naturalne. Takie instrumenty budziły podziw także dlatego, że w dziejach Europy kilkakrotnie pojawiała się moda na rustykalne, pastoralne nastroje. Zwłaszcza w wyższych sferach bawiono się w wieśniaków, w pasterzy, budowano sztuczne wioski. Najbardziej znana jest Petit Trianon Marii Antoniny, gdzie były domki, chatki, szałasy pasterskie i gdzie wytworne towarzystwo dworskie bawiło się w strojach wieśniaczych czy pasterskich, wykonanych oczywiście z lepszych materiałów. Do takich zabaw świetnie nadawały się polskie dudy, które były zrobione z całego kozła, miały futerko. Z Europy Zachodniej, z Francji przez Niemcy dotarła do Polski moda na takie zabawy już w zasadzie za Zygmunta III Wazy. Organizowano je między innymi na dworze w Warszawie. Uczestnicy tych zabaw przebierali się za wieśniaków, chociaż początkowo szwedzkich, bo dynasta Wazów była pochodzenia szwedzkiego, potem już także polskich. Początkowo bawiono się w zamkowych i pałacowych salach, później już pod gołym niebem, w parkach i przyzamkowych ogrodach.

The Italian Dancing Dogmaster

Edward Bird / 1790 – 1819

Jędrzej Pietraszek / Kobziarz z Zawoja (pod Babią górą) w Karpatach (w przedsionku Gdańskiej Piwnicy w Warszawie, w: Kram malowniczy warszawski czyli Obrazy miejscowe z ubiegłych czasów: obejmujące typy ludowe warszawskie i postronne niemniej charakterystyka miejscowa w ogólności

Jan Feliks Piwarski / 1859 / Biblioteka Narodowa w Warszawie

Czy dudziarze występowali kiedyś w każdym regionie Polski?

Tak, we wszystkich regionach. Ze wszystkich głównych dzielnic Polski zachowały się wzmianki o dudach z XVI-XVII wieku, czyli czasów nowożytnych, choć gdzieniegdzie jeszcze z czasów średniowiecznych.

Wszędzie działali czy wędrowali z jednego regionu po całym kraju?

Zawodowi dudziarze, którzy nie mieli innego źródła zarobkowania, przemieszczali się w poszukiwaniu pracy, pokonywali niejednokrotnie duże odległości. Jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym Wielkopolscy dudziarze grali w kurortach nadmorskich, dudziarze z Beskidu grali zaś na ulicach Warszawy, docierali także do Lwowa.

Jakie w Wielkopolsce mamy dzisiaj dudy?

Kozły – dwa rodzaje, czarny i biały, czyli weselny i ślubny, siesieńki i dudy wielkopolskie, których dawniej też było kilka rodzajów, bo różniły się szczegółami budowy i strojem, zmieniającym się w granicach seksty małej. Przemieszczając się z południowo-wschodnich subregionów Wielkopolski na północny-zachód, obniża się strój i zwiększają wymiary instrumentu.

Dlaczego?

Taka praktyka, to trudno wytłumaczyć, takie instrumenty się ustabilizowały. Ten stan rzeczy wykazały badania Jadwigi Sobieskiej, która w latach 30. XX wieku prowadziła w Wielkopolsce badania terenowe. Po przekątnej, ku Regionowi Kozła, zwiększają się rozmiary i obniża się strój.

Który z zachowanych rodzajów dud jest najstarszy?

Na podstawie przedstawień ikonograficznych trudno powiedzieć. Z najstarszych źródeł pochodzących z XVI – XVII wieku trudno jest określić cechy muzyczne tych instrumentów.

Jakie dudy się w Polsce nie zachowały?

Można przypuszczać, że były w Polsce rozpowszechnione dudy 3-głosowe. Do naszych czasów zachowały się dudy głównie 2-głosowe, posiadające dwie piszczałki – jedną melodyczną, drugą burdonową, i siesieńki, o jednej tylko piszczałce, melodycznej. Poza tym mamy jeszcze dudy podhalańskie, 4-głosowe, ale innego typu, bo 3 piszczałki wydrążone są w jednym kawałku drewna, piszczałki dud podhalańskich są więc de facto dwie, ale jedna z nich potrójna. Natomiast ikonografia wskazuje, że były w Polsce używane instrumenty trzygłosowe, czyli instrumenty mające jedną piszczczałkę melodyczną i dwie piszczałki burdonowe, oddzielne, podobnie jak w innych krajach Europy. Mamy je na przedstawieniach ikonograficznych, ale nie mamy całkowitej pewności, czy grają na nich polscy muzycy, zwłaszcza, że są to źródła z kręgów dworskich. W kapelach dworskich grywali bowiem importowani muzycy, na przykład z Niemiec lub z Włoch, bo tacy także wędrowali przez nasz kraj. Canaletto przedstawił na przykład włoską kapelę z dudziarzem na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.

Co oni mogli grać?

Włoski repertuar dudowy, wątpię, że polski. To był i do tej pory jest instrument ludowej praktyki muzycznej, byli to więc wędrowni dudziarze, którzy też często chodzi z tresowanymi zwierzętami. Za czasów saskiej dynastii Wettinów, mającej swoje tradycje w Dreźnie, korzystano też zapewne z muzyków saksońskich, a nawet muzyków serbołużyckich, z okolic Budziszyna, gdzie do dzisiaj gra się na kozłach niezwykle podobnych do naszych zachoniowielkopolskich. Tradycja ta była reaktywowana po II wojnie światowej, prawdopodobnie pod wpływem naszych koźlarzy ze Zbąszynia i okolic, gdzie od ponad 50 lat działa szkoła muzyczna mająca klasę instrumentów  ludowych. Nasi nauczyciele jeździli na Łużyce, właśnie do Budziszyna i w okolice, żeby wznowić, pomagać, uczyć po prostu tamtejszą młodzież, aby tradycja nie wygasła. W czasach saskich była to jednak tradycja bardzo żywa. Sasi na swoim dworze drezdeńskim organizowali zabawy właśnie z udziałem dudziarzy, zachowały się zresztą spisy tych muzyków.

Zmieniając temat: co ma na myśli Szekspir pisząc w „Kupcu Weneckim”: „Są ludzie, którzy nie jadają prosiąt! / Inni wpadają w szał na widok kota! / A jeszcze inni, kiedy zagra kobza [dudy], / Wstrzymać nie mogą uryny […] / nie ma rozsądnej przyczyny, / Dlaczego człowiek brzydzi się prosięciem / Lub kotem, który szkody mu nie czyni, / lub obszywaną wełną kobzą [dudami]” ?

Być może Szekspir ma na myśli siesieńki, to by się najbardziej kojarzyło, ponieważ mają zbiornik powietrza wykonany ze zwierzęcego pęcherza. Co prawda siesieńki jako Platterspiel były znane w Europie Zachodniej już od średniowiecza, więc może po prostu to jest sprawa tłumaczenia [pipe]. Mógł Szekspir mieć na myśli siesieńki, Platterspiel czy Bladder pipe, chyba tego rodzaju skojarzenia są najbardziej prawdopodobne. Siesieńki to też są dudy oczywiście, ale z dudami więszymi („obszywanymi wełną”), mającymi więcej piszczałek, to mi się zupełnie nie kojarzy. Może Szekspir widział ten instrument w praktyce. Polskie tłumaczenia instrumentologiczne, zwłaszcza w literaturze polskiej – kobza, wymagają korekt mówiąc krótko. Siesieńki w całej Europie Zachodniej występowały  w średniowieczu, do naszych czasów przetrwały u nas, co nas najbardziej cieszy, ale też w Skandynawii. W Europie północnej były znane także pod innymi nazwami, znano je w Azji Mniejszej i Afryce Północnej, to nie jest instrument tylko z naszego kręgu kulturowego.

Jakie są obecnie dudowe perspektywy?

W ostatnich latach, w ostatnich dekadach, obserwujemy duże zainteresowanie dudami. Zarówno w całej Europie jak i w naszym kraju ma miejsce zainteresowanie młodzieży a nawet dzieci tym instrumentem. Przoduje pod tym względem Wielkopolska, gdzie nauka na instrumentach dudowych prowadzona jest przede wszystkim w klasie instrumentów ludowych w szkole muzycznej w Zbąszyniu, ale także w liczych ośrodkach kultury regionu, z Poznaniem na czele. W mniejszym już stopniu działalność edukacyjna w tym zakresie podejmowana jest także w regionach górskich, jak Beskid Śląski, Beskid Żywiecki i Podhale, zarówno w instytucjach kultury i oświaty, jak też w nauczeniu prywatnym, tradycyjną metodą mistrz – uczeń. Pozwala to mieć nadzieję, że trudna sztuka dudziarska nie zaginie, a nawet będzie się rozwijać.