Błyskawiczna ekspansja kultury masowej oraz wszelkie jej przejawy związane z urbanizacją i modernizacją terenów wiejskich w XX w. w szybkim tempie doprowadziły do degradacji i zaniku niektórych form tradycyjnej kultury górali beskidzkich. Zwłaszcza formy obrzędowe ustąpiły miejsca folklorowi widowiskowemu lub folkloryzmowi. Zniknęły z wiejskiego życia tradycyjne wesela, sąsiedzkie „pobaby” przy pracy z lnem i „śkubaćki”, których istotnym, wieńczącym pracę elementem była wspólna zabawa przy muzyce gajdoszy. Z powodu tych zmian niezwykle istotne na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat było udokumentowanie obrzędowych pieśni, melodii, przyśpiewek i tańców. Podczas naszej wieloletniej pracy związanej z realizacją projektów muzycznych, dla których inspiracją była muzyka ludowa, poświęciliśmy wiele uwagi zbiorom pieśni ludowych, śpiewnikom i innym publikacjom dotyczącym tej tematyki. Przy okazji realizacji projektu „Gajdosze” pojawił się pomysł dotarcia do autorów tych dzieł. W 2013 roku spotkaliśmy się m.in. z Aliną i Alojzym Kopoczkami. Kiedy spotkanie nie było już możliwe, kontaktowaliśmy się z najbliższą rodziną autorów: Zofią Marcinek, Krystyną Sobczyńską, Elżbietą Mikś-Warchoł i Ewą Kojro, docierając w ten sposób do nagrań zawierających źródłowy materiał muzyczny. Lekturę albumu uzupełnia więc odsłuch dwóch płyt CD z archiwalnymi i współczesnymi nagraniami, które w niezastąpiony sposób prezentują współczesnemu odbiorcy autentyczną muzykę gajdoszy.

Prace rozpoczęliśmy w marcu 2013 roku, a zakończyliśmy w listopadzie 2014 r. Przeprowadziliśmy wywiady z informatorami m.in. z Istebnej, Koniakowa, Jaworzynki, Wisły, Jabłonkowa (CZ), Nawsia (CZ), Hyrczawy (CZ), Mostów (CZ) oraz Milówki, Szarego, Ciśca i Żabnicy. Odwiedziliśmy najstarszych żyjących gajdoszy, a dzięki uprzejmości i pomocy miejscowych reprezentantów tej dziedziny sztuki: Zbigniewa Wałacha z Istebnej i Otmara Kantora z Jabłonkowa, którzy towarzyszyli nam podczas niektórych wywiadów, mogliśmy liczyć na swobodną atmosferę wpływającą na otwartość naszych rozmówców. Spośród przeprowadzonych wywiadów najbardziej wartościowe, wiarygodne i interesujące okazały się informacje podane właśnie przez samych gajdoszy, m.in. Zuzannę Kawulok (ur. 1938), Jana Sikorę (ur. 1937), Zbigniewa Wałacha (ur. 1961), Józefa Maślankę (ur. 1937), a także skrzypka Antoniego Michałka (ur. 1926).

Osoby te, od dzieciństwa wychowane w duchu tradycyjnej kultury ludowej, są jej spadkobiercami i kontynuatorami. Z pokolenia na pokolenie dziedziczą fach gajdosza: instrumenty, repertuar słowno-muzyczny, opowieści oraz inne cenne informacje związane ze środowiskiem gajdoszy. To właśnie te autentyczne relacje przede wszystkim wzięliśmy pod uwagę i służyły nam one jako punkt wyjścia podczas tworzenia albumu „Gajdosze”. Przeprowadzając wywiady z informatorami, korzystaliśmy ze specjalnie przygotowanego na tę okazję kwestionariusza, ale bardzo często stosowaliśmy także metodę swobodnej rozmowy. Podczas spotkań zainicjowanych w gronie najbliższej rodziny i społeczności, w której żyli gajdosze, udało nam się pozyskać prywatne zdjęcia, notatki, a przede wszystkim zarejestrować wspomnienia. Część z nich prezentujemy na obu płytach z muzyką gajdoszy. Trzeba było sięgnąć do przeszłości, by „spotkać się” z twórczością, którą pozostawił po sobie konkretny człowiek. Istotny jest więc tutaj przede wszystkim aspekt podmiotowy, indywidualny – a zatem ów człowiek, który z dziada pradziada dziedziczył, pielęgnował i przekazywał kolejnym pokoleniom skarby naszej ludowej kultury. Priorytetem było dla nas dostrzeżenie i uszanowanie w anonimowym, ludowym muzykancie czy budowniczym instrumentów człowieka i artysty – stąd podjęta przez nas próba stworzenia biografii poszczególnych twórców.

Założenia te okazały się trafne, ponieważ żadna publikacja nie prezentowała dotąd tak obszernie zagadnień z kręgu tradycyjnej muzyki ludowej dotyczącej gajdoszy. W wydanej dotychczas literaturze traktującej o muzyce ludowej Beskidu Śląskiego i Żywieckiego pojawiała się najczęściej informacja dotycząca popularnych w latach siedemdziesiątych gajdoszy: Jana i Zuzanny Kawuloków z Istebnej oraz Michała Sikory z Koniakowa. Także większość publikowanych fotografii była przeważnie anonimowa lub błędnie podpisana – gajdosze otrzymywali miano np. kobziarzy beskidzkich, rzadziej dudziarzy lub gajdoszy. Powołując do życia projekt „Gajdosze”, podjęliśmy się więc przedstawienia sylwetek beskidzkich artystów ludowych i zakończenia ich anonimowości. Szczególnie trudne do odtworzenia okazały się właśnie biografie najstarszych gajdoszy, znanych jedynie z przezwiska, o których dziś pamięta niewielu już mieszkańców beskidzkich wsi. Z tego powodu niektóre notki biograficzne są niepełne, szczątkowe, potwierdzają np. tylko imię, nazwisko bądź przezwisko i pochodzenie muzykanta.

Biorąc pod uwagę cel wydania publikacji, która m. in. miała stanowić kompendium wiedzy dla młodych muzykantów, budowniczych gajd, zespołów ludowych czy pasjonatów, staraliśmy się przedstawić omawiany temat wielopłaszczyznowo; stąd obok nagrań muzycznych, zapisów nutowych i rękopisów gajdoszy w albumie prezentujemy także obszerną charakterystykę gajd oraz zasięg terytorialny ich występowania.

Podsumowując działania, które polegały na zebraniu niezbędnej do realizacji projektu dokumentacji, chcemy podkreślić, że wykonywana przez nas praca w dużej mierze polegała na odszukaniu i uporządkowaniu dosłownie okruchów wiadomości dotyczących obrazu autentycznej góralskiej kultury muzycznej, która nigdy już nie będzie rządziła się takimi prawami, jak ta sprzed kilku wieków. Zasady, jakimi kierowali się w swej profesji wiejscy muzykanci kilkaset lat temu, ich życie i pełniona przez nich funkcja, diametralnie różnią się od realiów, w jakich funkcjonują współczesne kapele ludowe.

Link do albumu w formacie PDF